Khi các trường phái như Phê
bình mới (New Criticism) hay Chủ nghĩa cấu trúc (Structuralism) xuất hiện người
ta cho rằng có thể giải quyết những vấn đề của văn học chỉ thuần túy dựa trên
những yếu tố nội tại của văn bản mà không cần đến bất kỳ một sự tham chiếu nào
khác từ những nhân tố bên ngoài. Tuy nhiên sự phát triển mạnh mẽ của xã hội học
văn học mà một nhánh quan trọng của nó là nghiên cứu tiếp nhận cũng như sự ra đời
của các trường phái chú giải học/ thông diễn học (hermeneutics), phái tính
(gender), nữ quyền luận (feminism), chủ nghĩa lịch sử[1]
... đã cho thấy sự cần thiết phải đặt văn học trong một bối cảnh rộng lớn hơn của
những vấn đề văn hóa và xã hội. Đặt vấn đề nghiên cứu diễn ngôn tính dục trong
văn học, như thế, nảy sinh từ sự vận động và biến đổi nói trên của thực tiễn
nghiên cứu và lý luận văn học.
Tính dục (sexuality) là một
hiện tượng văn hóa. Theo Foucault: “Không nên nghĩ về tính dục như một cái gì
đó tồn tại khách quan mà quyền lực cố gắng để kiềm chế hoặc như một lĩnh vực mờ
tối mà tri thức cố gắng để từng bước khám phá ra. Tính dục là một tạo tác mang
tính lịch sử (historical construct)[2]”.
Luận điểm này của Foucault, thực chất là một đối thoại với quan điểm cho rằng tính
dục là một thực thể tồn tại độc lập với nhận thức của chúng ta vì thế chúng ta
có thể tìm hiểu về nó, kiểm soát nó mà Freud là một đại diện tiêu biểu[3].
Tính dục, trên thực tế, trong những phân tích của Foucault không phải là cái được phát hiện ra (discovered) mà là
cái được tạo ra (produced) bởi những
diễn ngôn (discourse) nhằm hợp thức hóa những quan hệ quyền lực, nhằm thực hiện
một dự đồ nào đó. Trong lập luận của Foucault, diễn ngôn về tính dục mới chỉ xuất
hiện từ cuối thế kỉ 18 và gắn liền với cái gọi là bio-power (quyền lực về sự sống[4]).
Việc nhận thức về tình trạng sức khỏe của dân chúng gắn liền với sức mạnh của
quốc gia làm xuất hiện ý đồ kiểm soát hành vi tính giao (vốn được thực hiện một
cách hoàn toàn cá nhân). Một loạt các diễn ngôn từ các cơ quan chức năng của
nhà nước, các nhà giáo dục và thầy thuốc, do thế, đã được xây dựng để hợp thức
hóa ý chí này trên cơ sở đó hình thành những chuẩn mực hợp thức về tính giao
(giữa hai giới, trong khuôn khổ của hôn nhân, ở độ tuổi trưởng thành...). Tình dục
ở trẻ em sẽ là đối tượng của giáo dục, và tâm lí học; tính giao dị giới (heterosexual)
trở thành qui chuẩn và biến tất cả những hành vi tính giao nằm ngoài qui chuẩn
này trở thành những hiện tượng bệnh lí, không tự nhiên, cần phải được trấn áp
và điểu chỉnh[5]. Điều này giải thích vì
sao hành vi kê giao (sodomy) vốn rất
phổ biến ngay từ thời Hy lạp cổ đại đến thời hiện đại đã trở thành “đồng tính” (homosexual) và từ 1885, tại Anh,
bị xem là bất hợp pháp. Sự xuất hiện của khái niệm “homosexual” trong thời hiện
đại là một minh chứng rõ nhất cho việc tính dục đã được tạo ra như thế nào dưới
những tác động của quyền lực và diễn ngôn. Như thế, thay thế cho câu hỏi: tính
dục là gì chúng ta phải hướng đến câu hỏi: tính dục được tạo ra từ những diễn
ngôn như thế nào, ai là chủ thể của diễn ngôn ấy, nó diễn ra ở thời điểm nào và
hướng đến mục đích gì? Một cách khái quát, tính dục có nguồn gốc từ những thiết
chế văn hóa hơn là từ những cơ chế sinh học. Chính điều này khiến cho quan niệm
về tính dục là rất đa dạng trong trục không gian và khả biến trong trục thời
gian.
Sự quan tâm đặc biệt của
Foucault đến tính dục có quan hệ mật thiết đến một phạm trù mà ông định danh là
technologies of the self (những công nghệ về cái tôi) – cái “cho phép các cá
nhân (tự mình hoặc với sự giúp đỡ của người khác) thực hiện những hành xử với
cơ thể và tâm hồn, suy nghĩ, hành vi, và cách thức sống của mình để biến đổi bản
thân nhằm đạt được trạng thái nào đó về hạnh phúc, trong sáng, khôn ngoan, hoàn
thiện hay danh tiếng”[6]. Tính
dục là một thành tố quan trọng của technologies of the self và đấy mới chính là
nguyên nhân sâu xa cho những khảo sát của Foucault về lịch sử tính dục. Lần
theo lịch sử tính dục, Foucault muốn tìm ra sự hình thành của chủ thể tính
trong xã hội hiện đại. Như thế, theo Foucault, ngay cả cái tôi cũng là một sản
phẩm được tạo lập và có tính lịch sử. Mở rộng hơn, với Foucault, về mặt triết học,
không tồn tại những phạm trù phổ quát, chung cho mọi thời đại. Mọi phạm trù,
ngay cả khi tưởng chừng phổ quát như “bản chất người” chẳng hạn cũng đều phải đặt
vào trong môt văn cảnh cụ thể và phải được xem như là một sản phẩm của diễn
ngôn nhằm dẫn truyền cho những quan hệ quyền lực. Theo P. Rabinow, đối lập với
Chomsky người tin rằng có một bản chất người chung cho mọi cá nhân và mọi nền
văn hóa, “Foucault né tránh câu hỏi trừu tượng: bản chất con người có tồn tại
không? mà thay bằng câu hỏi: quan niệm về bản chất người hành chức như thế nào
trong xã hội của chúng ta”[7].
Quan niệm trên của Foucault
đưa đến một cách đặt vấn đề mới về vấn đề con người trong văn học. Trong khi vẫn
thừa nhận sự đúng đắn của tiên đề “văn học là nhân học” thì giờ đây có lẽ không
nên quan niệm về một bản chất người phổ quát chung cho mọi thời đại. Thay vào
đó, “bản chất người” là một khái niệm cần được để ở số nhiều hay theo cách nói
của Foucault đó cũng là một tạo tác lịch sử. Mỗi thời đại, dưới những áp lực của
các quan hệ quyền lực và các diễn ngôn mà hình thành nên. Chính vì thế, không
phải là câu hỏi về cái tôi, con người, bản chất người đã được khám phá như thế
nào mà là những phạm trù trên đã được tạo lập như thế nào? Việc tìm hiểu về diễn
ngôn tính dục nếu có một ý nghĩa nào đó thì chính là ở chỗ: nó giúp ta nhận thấy
những nguyên chân chiều sâu trong việc kiến tạo và hình thành nên những quan niệm
về con người trong một thời đại cụ thể.
Từ những giới thuyết trên
chúng tôi muốn nhấn mạnh những mục tiêu chính mà tiểu luận này hướng đến:
- Không phải là ‘tính dục”
mà là những diễn ngôn về tính dục mới
là đối tượng quan tâm của tiểu luận. Nếu như trong những trường hợp cụ thể tính
dục được gắn với những khái niệm như “thiên tính”, “thuộc tính” của con người
thì cần nhận thức đó là những diễn ngôn nhằm truyền dẫn những quan hệ quyền lực,
những tương tác xã hội và văn hóa.
- Việc tìm hiểu tính dục giúp chúng ta nhìn sâu hơn về quan niệm con
người trong văn học thời kì này.
- Bên cạnh việc hướng tới
làm sáng tỏ những nguyên nhân chiều sâu trong quá trình hình thành nên các diễn
ngôn về tính dục, tiểu luận cũng bước đầu hướng tới những thảo luận mang tính
lí thuyết về hiện tượng tính dục hóa (sexualization) ngày một mạnh mẽ và đa dạng
trong văn học Việt Nam hiện đại.
Với một định hướng như thế,
ngoài phần mở đầu và kết luận, tiểu luận sẽ bao gồm những nội dung sau: (1) chủ
thể của diễn ngôn tính dục trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ đến 1945; (2) Sự quyến rũ nhục dục - từ diễn ngôn đạo
đức sang diễn ngôn khoa học về tính dục; (3) Từ diễn ngôn về cái tôi cá nhân đến thiên tính tự nhiên trong tính
dục; (4) Diễn ngôn giai cấp về tính
dục. Thực tiễn của văn học Việt Nam giai đoạn này cũng đã cho phép chúng ta đặt
vấn đề nghiên cứu tính dục từ góc nhìn phái tính. Chúng tôi cũng đã bước đầu đề
cập đến vấn đề phái tính (gender) và nữ quyền luận (feminism) trong truyện ngắn
Chí Phèo của Nam Cao[8].
Tuy nhiên, một cái nhìn toàn diện về vấn đề này, do sự phức tạp của nó, cần đến
một sự khảo sát chi tiết ở một công trình độc lập. Vì vậy, chúng tôi tạm gác vấn
đề trên và sẽ trở lại với nó trong một tương lai gần.
-Về cách thức sử lý dẫn
liệu: tuy vẫn giữ một cái nhìn bao quát nhưng chúng tôi ưu tiên việc tập trung đi
sâu vào một số tác phẩm cụ thể. Những tác phẩm được lựa chọn đáp ứng ít nhất là
một trong ba tiêu chí sau:
+ mới được sưu tầm, phát
hiện nhưng có vai trò cắm mốc cho diễn ngôn về tính dục trong văn học (bao gồm
cả dòng văn học đại chúng và văn học đặc tuyển).
+ trước đó đã được biết đến
nhưng vì thiếu những công cụ cần thiết nên chưa được đánh giá thỏa đáng, nay được
nhận thức lại.
+ là những kiệt tác, là kết
tinh cho trình độ nghệ thuật của văn học thời kì này.
Những tác phẩm thuộc tiêu
chí thứ hai luôn thỏa mãn đồng thời tiêu chí thứ ba.
-Về thuật ngữ: trong tiếng
Việt, song song tồn tại hai thuật ngữ “tính dục” và “tình dục”. Khi nói tính là
nói cái bản thể, cái được xem là sẵn có trong con người: “thiên mệnh chi vị
tính” (Trung Dung) - cái được Trời phú cho gọi là tính. Tình là cái biểu hiện
ra bên ngoài của tính: “Hỉ nộ ai lạc, tình dã. Kì vị phát tắc tính dã” – mừng
giận buồn vui là tình; chưa biểu hiện ra gọi là tính (Chu Hi). Với nghĩa này,
tình gắn với những hành vi cụ thể. Thuật ngữ sexuality trong Anh ngữ bao hàm cả
hai nghĩa trên: chỉ một thuộc tính của con người (sexual character) và chỉ hành vi (sexual activity).
Trong tiểu luận chúng tôi sẽ sử dụng linh hoạt hai khái niệm này tùy theo văn cảnh
thiên về nghĩa chỉ thuộc tính hay hành vi tính dục.
[1]
Chi tiết hơn về vấn đề này xin xem chẳng hạn: Đào Duy Hiệp. 2003. “Phê bình văn
học phương Tây - nhìn lại và suy nghĩ”; Tiền Trung Văn, “Hướng tới thế kỷ XXI:
diễn biến mới trong lí luận văn học Trung Quốc và nước ngoài thập kỷ 80, 90”, Văn học nước ngoài, số 5, 2003; Trần Nho
Thìn. 2005 “Thông tin bước đầu về ứng xử của giới lý luận quốc tế đối với các
lý thuyết văn học trong thế kỷ XX”, Nghiên
cứu văn học, số 1, 2005.
[2] Foucault,
Michel. 1978. The History of Sexuality, Vol.
1 [Lịch sử tính dục, tập 1], New
York: Pantheon Books, pp. 105
[3] Hutton,
Patrick H.. 1988. “Foucault, Freud, and the Technologies of the Self”, In Technologies of the Self – A seminar with
Michel Foucault. [“Foucault, Freud và những công nghệ về cái Tôi”, trong Những công nghệ về cái Tôi – một thảo luận với
Michel Foucault], USA: The University of Massachusetts Press, pp. 136-137
[4]
Khái niệm bio-power ở đầy là đồng nghĩa với “power over life”. Xem: Michel
Foucault. 1978. “Right of Death and Power of Life”, In The History of Sexuality, Vol . 1 [“Quyền về sự chết và quyền lực về sư sống”, trong Lịch sử tính dục, tập 1], New York:
Pantheon Books, pp. 133-159
[5] During
Simon. 1992. “Life, sexuality and ethics”, In Foucault and Literature: Toward a Genealogy of Writing [“Đời sống,
tính dục và những đạo lí” trong Foucault
và văn học: hướng tới một phả hệ của viết], United Kingdom: Taylor &
Francis Ltd, pp. 161-163.
[6] Foucault,
M. 1988, “Technologies of the Self”, In Technologies
of the Self – A seminar with Michel Foucault [“Những công nghệ về cái Tôi”,
trong Những công nghệ về cái Tôi – một thảo
luận với Michel Foucault], USA: The University of Massachusetts Press, pp.17
[7] Rabinow,
P. 1984. “Introduction”, In The Foucault Reader [“Dẫn nhập”, trong Tuyển tập Foucault], New York: Pantheon
Books, pp. 4
[8] Trần Văn Toàn. 2008. “Tình dục trong
văn học Việt qua truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao”, trong Tự sự học – một số vấn đề lí
luận và lịch sử, phần 2, Hà Nội: Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, tr. 453-467
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét